طالبان در مراسمی که با حضور مقامات چینی و نمایندگان خود برگزار شد، از آغاز کار استخراج معدن مس عینک خبر داد. این معدن که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس در جهان شناخته می‌شود، سال‌هاست پروژه استخراج آن به‌دلیل مسایل امنیتی و حفاری آثار باستانی متوقف مانده بود. در ادامه مهم‌ترین نکات این خبر را بررسی می‌کنیم:
قرارداد استخراج معدن مس عینک در سال ۱۳۸۷ (۲۰۰۸ میلادی) میان دولت پیشین افغانستان و شرکت چینی «ام‌سی‌سی» به ارزش تقریبی ۳ میلیارد دلار امضا شد. بر اساس این قرارداد، شرکت چینی برای ۳۰ سال امتیاز استخراج و غنی‌سازی مس عینک را در اختیار گرفت. با این حال، به‌دلیل درگیری‌های گسترده طالبان و نیروهای ناتو و همچنین کشف آثار باستانی در محل معدن، اجرای عملی این پروژه بیش از یک‌ونیم دهه تأخیر خورد
در سال‌های اخیر، باستان‌شناسان و کارشناسان فرهنگی از احتمال تخریب آثار تاریخی مربوط به دوران بودایی در عمق معدن مس عینک ابراز نگرانی کرده بودند. مقام‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان اعلام کردند که استخراج مس باید به‌گونه‌ای انجام شود که هیچ آسیبی به ارزش‌های فرهنگی و باستانی وارد نشود. سونگ ون بینگ، رییس شرکت ام‌سی‌سی، در دیدار با مقام‌های طالبان تأکید کرد: «استخراج معدن مس عینک تنها سرمایه اقتصادی افغانستان نیست، بلکه سرمایه بشریت است» و تعهد داد که حفاری‌ها با رعایت استانداردهای بین‌المللی و همکاری نهادهای فرهنگی انجام شود
مقام‌های طالبان در تیر ۱۴۰۳ (ژوییه ۲۰۲۴) با حضور نمایندگان چین، از افتتاح و آغاز ساخت نخستین قطعه جاده منتهی به محدوده معدن مس عینک خبر دادند. مولوی عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر طالبان، در این مراسم تصریح کرد که «زمان هدر رفته در اجرای این پروژه باید با کار سریع جبران شود» و وعده داد که عملیات کامل استخراج تا اوایل سال بعد میلادی آغاز شود. با این وجود، خود شرکت ام‌سی‌سی هنوز رسماً جزییات ماشین‌آلات و زمان‌بندی نهایی بازگشت تجهیزات به افغانستان را اعلام نکرده است
در مراسم افتتاح جاده، مقام‌های طالبان اعلام کردند که شرکت چینی «ام‌سی‌سی» در بهترین حالت حداقل دو سال زمان نیاز دارد تا فرآیند نصب تجهیزات، تکمیل زیرساخت‌های آب و برق، و آغاز استخراج مس را به‌طور عملیاتی شروع کند. وزیر انرژی و آب طالبان نیز در سفر اخیر خود به چین، بر تسریع روند حل مشکلات برق و آب این پروژه تأکید کرد. گفته می‌شود تأمین زیرساخت‌های لازم می‌تواند تعیین‌کننده سرعت نهایی استخراج مس عینک باشد
وزارت معادن و پترولیم طالبان از ذخیره حدود ۱۱ میلیون تن سنگ مس خالص در معدن مس عینک خبر داده که این رقم، آن را به دومین معدن مس بزرگ جهان تبدیل می‌کند. استخراج و بهره‌برداری از این ذخیره عظیم می‌تواند سالانه میلیاردها دلار درآمد نصیب افغانستان کند، اما چالش‌های امنیتی، بوروکراسی دولتی و تأمین زیرساخت‌های اساسی همچنان پیشِ‌رو باقی مانده است
طالبان امیدوارند با آغاز استخراج مس عینک علاوه بر تأمین مالی دولت، اشتغال‌زایی قابل‌توجهی در ولایت لوگر و مناطق همجوار ایجاد کنند. سونگ ون بینگ وعده داده که در مرحله اول حدود ۳۰۰۰ نفر نیروی کار افغان در این پروژه شاغل خواهد شد. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری چین در این پروژه، بخشی از سیاست کلان این کشور برای تقویت نفوذ اقتصادی در افغانستان پس از سقوط حکومت پیشین محسوب می‌شود
با وجود تمام این اعلام‌ها، کارشناسان حوزه معدن و حقوق بشر نسبت به چگونگی تقسیم سود، نظارت شفاف بر قراردادها و رعایت حقوق کارگران افغان هشدار داده‌اند. همچنین ذکر می‌شود که پروژه‌های بزرگ معدنی در افغانستان سابقه طولانی در بروز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی داشته‌اند؛ بنابراین، مخاطرات ناشی از استخراج گسترده مس بدون ایجاد مکانیزم‌های نظارت مردمی و تضمین امنیت شغلی کارگران، همچنان باقی است
افغانستان کشوری است با منابع طبیعی فراوان، به‌ویژه معادن غنی از جمله لیتیوم، طلا، مس، آهن، سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، که به‌عنوان گنجینه‌ای زیرزمینی از آن یاد می‌شود. این منابع، در صورت مدیریت صحیح، می‌توانند نقش حیاتی در توسعه اقتصادی کشور ایفا کنند. اما در وضعیت فعلی، پرسشی مهم ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است: پول حاصل از استخراج و فروش این معادن به کجا می‌رود؟ آیا این منابع مالی برای ساخت زیرساخت‌ها و رفاه عمومی استفاده می‌شود یا در اختیار گروه‌های تروریستی قرار می‌گیرد؟
طبق تخمین‌های اداره زمین‌شناسی آمریک حدود یک تریلیون دلار ذخایر معدنی دارد
منابعی مانند لیتیوم که برای تولید باتری در صنایع حیاتی است
مس – کاربرد صنعتی وسیع طلا، نقره، یاقوت، لاجورد، زمرد معادن زغال‌سنگ، آهن، نیکل و سایر فلزات سنگین
هر یک از این مواد در بازار جهانی دارای ارزش بالایی هستند. موقعیت افغانستان به‌عنوان یکی از منابع بکر و کمتر استخراج‌شده، آن را به هدفی جذاب برای کشورهای منطقه، شرکت‌های استخراجی و البته گروه‌های غیرقانونی تبدیل کرده است
از زمان سقوط دولت جمهوری و روی‌کار آمدن دوباره طالبان در آگوست ۲۰۲۱، اکثر معادن افغانستان، به‌ویژه در مناطق مرکزی، شرقی و جنوبی کشور، تحت کنترل این گروه قرار گرفته‌اند. طالبان پیش از بازگشت به قدرت نیز، از طریق تهدید، باج‌گیری، و همکاری با مافیای محلی در استخراج و قاچاق منابع معدنی دست داشتند
طبق گزارش‌های مختلف سازمان ملل، گروه طالبان در طول جنگ، بخشی از درآمد خود را از راه باج‌گیری از معادن در ولایت‌هایی مثل بغلان، لوگر، هلمند، بدخشان و غزنی تأمین می‌کردند
در حکومت‌های مشروع، درآمدهای ناشی از معادن وارد خزانه ملی شده و برای آموزش، سلامت، زیربناها و توسعه مناطق محروم صرف می‌شود. اما در حکومت طالبان، هیچ‌گونه سیستم شفاف مالی، حسابرسی و گزارش‌دهی عمومی وجود ندارد. نه تنها بودجه سالانه اعلام نمی‌شود، بلکه منابع درآمد نیز در پرده‌ای از ابهام قرار دارند
در واقع، بسیاری از قراردادهای معدنی میان طالبان و شرکت‌های مشکوک، به صورت پشت‌پرده و بدون مناقصه رسمی امضا می‌شود. منابع داخلی و خارجی متعددی تأیید کرده‌اند که بخشی از درآمد معادن به حساب شخصی فرماندهان و گروه‌های تروریستی واریز می‌شود
گزارش‌های سازمان ملل، دیده‌بان حقوق بشر و سایر نهادهای مستقل نشان می‌دهد
طالبان بخشی از درآمدهای معادن را به شبکه حقانی، القاعده و سایر گروه‌های وابسته اختصاص می‌دهد
برخی از این پول‌ها صرف خرید سلاح، مهمات و پهپادهای جنگی از بازارهای سیاه می‌شود
منابع مالی معادن برای پرداخت حقوق جنگجویان خارجی و جذب نیرو از کشورهای آسیای میانه و پاکستان به‌کار می‌رود
ساخت پایگاه‌های مخفی و کمپ‌های آموزش نظامی در ولایاتی مثل قندهار، پکتیا و کنر نیز از همین درآمدها تأمین می‌شود
در این میان، برخی از کشورهای همسایه، به‌ویژه پاکستان، چین و ایران، از بی‌ثباتی و نبود دولت قانونی در افغانستان بهره‌برداری می‌کنند
بسیاری از منابع معدنی افغانستان، از جمله زغال‌سنگ، به‌طور قاچاقی به پاکستان منتقل می‌شود. شرکت‌های پاکستانی بدون پرداخت مالیات رسمی، مواد را از مرزهای آزاد وارد می‌کنند
به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده لیتیوم، در سال‌های اخیر قراردادهایی غیرشفاف با طالبان بسته و پروژه‌هایی در مناطق معدن‌خیز آغاز کرده است، بدون اینکه منفعت واقعی به مردم افغانستان برسد
بخشی از سنگ‌های قیمتی و سایر مواد معدنی افغانستان، از طریق هرات و نیمروز به ایران قاچاق شده و در بازارهای آن کشور به فروش می‌رسد
این قاچاق گسترده، باعث می‌شود منابع عظیم مالی افغانستان نه تنها به جیب مردم نرود، بلکه تبدیل به ماشین تأمین مالی برای گروه‌های مسلح شود
در حالی که میلیاردها دالر از معادن افغانستان استخراج و به کشورهای دیگر منتقل می‌شود، مردم مناطق معدن‌خیز همچنان در فقر، ناامنی و بی‌سرپناهی زندگی می‌کنند
کودکان در معادن به شکل بیگاری به‌کار گرفته می‌شوند
محیط زیست در اطراف معادن به‌شدت آسیب دیده است
مردم بومی حتی به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند
یعنی مردم افغانستان نه تنها از این منابع سودی نمی‌برند، بلکه خود قربانی استخراج بی‌رویه، خشونت و تخریب محیطی هستند
در حکومت طالبان، معادن نه تنها منبع مالی، بلکه ابزاری برای کنترل سیاسی و تحکیم سلطه بر مردم نیز هستند. آن‌ها
معادن را میان فرماندهان ارشد خود تقسیم می‌کنند
از کنترل بر معادن برای ایجاد وفاداری قبیله‌ای استفاده می‌کنند
منابع مالی را صرف ساخت مدارس دینی افراطی، تبلیغات اسلامی سیاسی و نفوذ بر افکار عمومی در مناطق محروم می‌کنند
به‌عبارت دیگر، طالبان از پول معادن برای ساختن جامعه‌ای بسته و افراطی استفاده می‌کنند، نه جامعه‌ای توسعه‌یافته و آزاد
راهکارها و پیشنهادات
برای اینکه معادن افغانستان تبدیل به موتور توسعه، نه ماشین جنگ شوند، اقدامات زیر ضروری است
بازگشت به یک دولت ملی و قانونی که دارای مشروعیت بین‌المللی باشد
ایجاد چارچوب قانونی شفاف برای قراردادهای معدنی
ممنوعیت دخالت گروه‌های مسلح در حوزه منابع طبیعی
نظارت بین‌المللی بر استخراج و صادرات مواد معدنی افغانستان
ایجاد صندوق ملی منابع طبیعی برای سرمایه‌گذاری در آموزش، سلامت و زیرساخت
تحریم کشورهای و شرکت‌هایی که در قاچاق معادن دست دارند
پول معادن افغانستان در وضعیت فعلی، عمدتاً صرف تقویت طالبان، حمایت از گروه‌های تروریستی، خرید سلاح، و ترویج ایدیولوژی افراطی می‌شود. در حالی که این منابع می‌توانند کشور را از فقر بیرون آورند، اکنون منبع تهدید برای امنیت منطقه و جهان شده‌اند
تا زمانی که افغانستان به یک دولت شفاف، پاسخ‌گو و مردمی بازنگردد، این روند ادامه خواهد داشت و مردم افغانستان از ثروت سرزمین‌شان فقط درد و ویرانی را خواهند چشید
منابع
United States Geological Survey (USGS), ۲۰۱۰ report on Afghanistan minerals
UN Security Council reports on Taliban finances
Human Rights Watch: “War for Minerals in Afghanistan”
BBC Persian: “سرنوشت لیتیوم افغانستان در حکومت طالبان”
Al Jazeera Investigative Unit: “Taliban and the Mining Mafia”
معدن مس عینک در ولایت لوگر در ۳۵ کیلومتری جنوب کابل واقع شده است. این معدن یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس خالص در آسیا به‌شمار می‌رود. بر اساس برآوردهای اداره زمین‌شناسی آمریکا، ذخایر این معدن بیش از ۱۲ میلیون تُن مس تخمین زده شده است. استخراج این معدن از اوایل دهه ۲۰۱۰ میلادی به شرکت چینی سپرده شد، اما به دلیل ناامنی و مشکلات زیربنایی، پروژه بارها متوقف شد
با تسلط دوباره طالبان بر افغانستان، معدن مس عینک نیز به‌صورت کامل به کنترل این گروه درآمد. طالبان پس از تسلط، چندین بار اعلام کرده‌اند که قصد دارند استخراج این معدن را از سر بگیرند و با شرکت‌های چینی همکاری کنند. گرچه در ظاهر این اعلامیه‌ها نشان از توسعه اقتصادی دارد، اما در عمل، منابع به‌دست‌آمده از معدن مس عینک در جهتی استفاده می‌شود که با اهداف صلح، بازسازی و رفاه مردم مغایرت دارد.
در حکومت طالبان، هیچ نهاد ناظر یا شفافیتی برای بررسی نحوه مصرف درآمدهای ملی وجود ندارد. بر اساس گزارش‌های منابع بین‌المللی، پول‌های حاصل از استخراج منابع طبیعی از جمله معدن مس عینک مستقیماً به خزانه طالبان یا حساب‌های شخصی فرماندهان این گروه منتقل می‌شود. این پول‌ها صرف موارد زیر می‌شوند:
خرید سلاح و تجهیزات نظامی
پرداخت حقوق به جنگجویان داخلی و خارجی
تأمین منابع مالی برای شبکه‌های ایدیولوژیک افراطی
تقویت شبکه حقانی و گروه‌های وابسته
دولت چین و شرکت‌های دولتی آن، در استخراج و توسعه معدن مس عینک نقش مستقیم دارند. چین گرچه به‌صورت علنی از روابط سیاسی با طالبان دفاع می‌کند و آن را بخشی از پروژه «یک کمربند، یک جاده» می‌داند، اما عملاً با بستن قراردادهایی با طالبان، منابع افغانستان را استخراج و در ازای آن پول‌هایی به این گروه پرداخت می‌کند که تحت هیچ نظارت قانونی یا اجتماعی قرار ندارد
این منابع مالی، طالبان را در منطقه قوی‌تر و بی‌نیازتر از وابستگی به منابع کمک‌های خارجی کرده است. به‌عبارتی، معدن مس عینک تبدیل به یکی از پایه‌های خودکفایی مالی طالبان شده است.
طالبان برای کنترل کامل معدن مس عینک، امنیت این منطقه را در اولویت قرار داده‌اند. برخلاف سایر مناطق کشور که با ناامنی و حملات مواجه هستند، اطراف معدن مس عینک به‌شدت تحت حفاظت قرار دارد. این نشان می‌دهد که طالبان اهمیت استراتژیک این معدن را درک کرده و آن را به‌عنوان یک منطقه حساس و حیاتی برای تأمین مالی خود می‌دانند
برخی گزارش‌ها از حضور شبه‌نظامیان خاص در این منطقه خبر می‌دهند که وظیفه اصلی‌شان حفاظت از مسیرهای انتقال مس و امنیت سرمایه‌گذاران چینی است. این گروه‌ها مستقیماً از منابع معدن مس عینک تغذیه می‌شوند
مردم محل، به‌ویژه ساکنان ولایت لوگر، کمترین سهم را از ثروت معدن مس عینک دارند. نه تنها درآمدی به آنان نمی‌رسد، بلکه با خطرات زیست‌محیطی، تخریب منابع طبیعی و تهدیدات امنیتی مواجه‌اند. به‌ویژه پس از تسلط طالبان، مردم اجازه اعتراض، مشارکت یا حتی اظهار نظر در مورد نحوه استخراج معدن را ندارند.
پروژه‌هایی که قرار بود به‌عنوان جبران خسارت برای مردم منطقه ساخته شوند – مانند بیمارستان، مدرسه، و جاده – پس از آمدن طالبان یا به‌تعویق افتاده‌اند یا به‌طور کامل لغو شده‌اند
طالبان سعی دارند معدن مس عینک را به‌عنوان نمونه‌ای از “پیشرفت اقتصادی تحت حاکمیت اسلامی” معرفی کنند. اما در واقعیت، این معدن به‌جای توسعه اقتصادی، بیشتر به تقویت وجهه نظامی و تبلیغاتی این گروه انجامیده است
تصاویر، فیلم‌ها و گزارش‌های منتشرشده از سوی رسانه‌های طالبان نشان می‌دهد که چگونه این گروه، فعالیت در معدن مس عینک را نشانه‌ای از «توانمندی مدیریت منابع ملی» معرفی می‌کند، در حالی که در پشت صحنه، منابع مالی آن در جنگ، کنترل سیاسی، و سرکوب اجتماعی هزینه می‌شود
یکی از عوامل اصلی ادامه بهره‌برداری طالبان از معدن مس عینک، سکوت نگران‌کننده جامعه بین‌المللی و نهادهای اقتصادی جهان است. نه تنها تحریمی علیه قراردادهای غیرشفاف وضع نشده، بلکه برخی کشورها با هدف منافع اقتصادی، چشم خود را بر نقش معدن در تأمین مالی تروریسم می‌بندند
این سکوت، عملاً به طالبان اجازه داده تا معدن مس عینک را به ابزاری در راستای تقویت جایگاه نظامی و سیاسی خود در سطح منطقه تبدیل کنند
در حال حاضر، معدن مس عینک نه‌تنها موتور توسعه ملی نیست، بلکه به‌یکی از منابع اصلی تأمین مالی و قدرت‌یابی گروه طالبان تبدیل شده است. استفاده غیرشفاف، حذف مردم از فرآیند تصمیم‌گیری، همکاری بدون نظارت با شرکت‌های خارجی، و نظامی‌سازی منطقه، همگی نشان‌دهنده آن است که این معدن، بیشتر از آنکه ثروتی برای مردم افغانستان باشد، به سلاحی برای طالبان تبدیل شده است.
اگر جامعه بین‌المللی، نهادهای حقوق بشری، و نخبگان داخلی افغانستان خواهان جلوگیری از تقویت طالبان هستند، باید به‌طور خاص بر فعالیت‌های مرتبط با معدن مس عینک تمرکز کنند، قراردادهای آن را بررسی نمایند، و شفافیت مالی و حقوق مردمی را به‌عنوان شرط اصلی استخراج منابع ملی مطرح کنند.
Leave a Reply